پیشینه تاریخی حرم مطهر امام رضا(ع)

دارالاماره و یا باغ حمید بن قحطبه طایی، در دهکده سناباد دژ نظامی بوده، که تاریخ پیدایش آن به قبل از اسلام میرسد. این محل بر سر سه راهی سناباد و نیشابور و سرخس و طوس و رادکان واقع بوده و در واقع به عنوان راهداری، تأمین کننده امنیت راههای آن منطقه و محل استقرار مرزبانان بوده است، با مرگ هارون و دفن وی در این محل، دارالاماره به بقعه هارونیه شهرت یافت.

پس از گذشت نزدیک دو سال از ورود امام به ایران، و استقرار در مرو، مأمون که از واگذاری ولایتعهدی به امام به انگیزه آرام کردن اوضاع و شورش ها و التهاب های جامعه نتیجهای نمیبیند. نهایتا تصمیم هولناک و جنایت بار خویش را عملی ساخته، و در طوس امام را به شهادت میرساند.

پس از این اقدام زشت، برای دور داشتن خود از هر اتهام، از سر تزویر در سوگ امام گریبان چاک داد، پیشاپیش جنازه حضرت با شیون و گریه به عزاداری میپردازد و برای تبرئه کامل خود، فرمان میدهد تا امام در بقعه هارونیه نزدیک قبر پدرش دفن شود.

اصل بنای داخلی تالار دارالاماره، معبد (آتشکده) بوده، که پس از دفن هارون به دستور مأمون تخریب و به سبک معماری خراسان، چهار دیوار ساده با ارتفاعی نسبتاً کوتاه که با گنبدی با خیز کم پوشش یافته بود، بنا گردید. با پنهان شدن دُرّ جسد امام، بقعه هارونیه به مشهدالرضا تغییر نام یافت و مشهور گردید.

اولین سنگ مضجع منوّر امام(ع) ، که هم اکنون در موزه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری میشود، سنگ مرمری است، با ابعاد چهل سانت طول و سی سانت عرض و قطر شش سانتیمتر؛ روی سنگ عباراتی مشتمل بر آیه قرآن و اسامیپیشوایان معصوم، به خط کوفی نوشته شده، که از لحاظ قدمت و نوع خط، حائز اهمیت بسیار است. این سنگ از اوایل قرن ششم، بر مرقد منور نصب شده است؛ تاریخ حک شده بر سنگ، سال 516 هجری قمری را نشان میدهد

به مرور زمان سنگ مرقد، ارتفاع و حجم یافته، در مرحله بعد مکعبی به شکل صندوق با حجم و ارتفاع بیشتری ساخته و بر فراز مرقد شریف قرار میگیرد، و در مرحله بعد ضریح شکل یافته و در حالیکه هم سنگ مرقد و هم صندوق را در خود جای میدهد، بر مدفن منور امام قرار میگیرد.

به نظر میرسد، علت عمده این تحول ونهایتا ساخت ضریح، دوچیز بوده است:

 1. ادعای احترام، و تعظیم و توقیر امام.

2. رشد فزاینده زائران و نیاز و احساس تمایل آنان برای اظهار ارادت و توسل به امام، که با دست یازیدن به ضریح مطهر، صورت خارجی پیدا میکند.

به درستی نمیتوان مشخص نمود که از چه دورانی بر مرقد تابناک امام صندوق نصب شده، پاره ای از مورخان بر این عقیدهاند که از زمان دفن حضرت صندوقی بر مضجع نصب میشود. اما نمیتوان چنین نظری را به جزم پذیرفت و بر صحت آن اطمینان یافت. آنچه مسلم است، از سنه 500 هجری قمری مرقد امام صاحب صندوق بوده و تاکنون سه صندوق ساخته و بر فراز مرقد امام(ع) نصب میشود. اولین صندوق مرقد منور امام مربوط به سال 500 هجری قمری است که صندوقی بوده چوبی با روکشی از نقره؛ انوشیروان زردشتی اصفهانی بانی صندوق بوده است.

ابن بطوطه گردشگر معروف جهان اسلام که درسال 734 از طوس دیدار داشته و توفیق زیارت حرم امام(ع) را یافته اینچنین حرم مطهر و صندوق آن را در کتاب تحفه النظار خود توصیف نموده است: «... بر روی مرقد حضرت رضا (ع) صندوقی چوبی نصب شده و بر روی صندوق صفحات نقره کوبیدهاند و قندیل های نقره بالای مرقد آویخته و آستانه در نیز نقره است و بر در مزبور پردهای از پارچه زربفت مشاهده میشود و انواع فرشها در قبه گسترانیدهاند.»

از این سخن ابن بطوطه میتوان دریافت که حرم مطهر در آن زمان مورد توجه تام مردمان بوده به گونهای که از هر طرف به زیارت آن حضرت شتافته و هر یک به فراخور وسع و توانایی خود به عمران و آبادی آن کوشیدهاند.

دومین صندوق به سال 1022 در زمان شاه عباس صفوی و به دستور وی، کهاین صندوق چوبی با روکش ضخیمی از طلا ساخته، به جای صندوق اول نصب میشود. این صندوق دارای کتیبه هایی بوده که به خط علی رضا عباسی خطاط شهیر عصر صفوی نوشته شده و پس از طلا کاری بر اطراف صندوق الصاق میشود.

از جمله کتیبه های صندوق که در سمت عقب آن قرار داشته این جملهاست، «کلب آستان شاه ولایت عباس الحسینی الموسوی الصفوی تقدیم نمود. (سنه 1022 هجری قمری)»

این صندوق تا سال 1311 بر مرقد منور نصب بوده و سپس به دلیل فرسودگی برچیده؛ ورقهای طلا از چوبها جدا و به خزانه آستان قدس رضوی انتقال مییابد و کتیبه های مطلای آن در موزه آستان قدس قرار میگیرد که همچنان در معرض تماشای بینندگان قرار دارد.

سومین صندوق صندوقی بوده سنگی، از مرمر سبز لیموئی، این صندوق توسط مرحوم حاج حسین زنجانی حجار باشی خادم کشیک سوم آستان مقدس ساخته و نصب میشود. سنگ های این صندوق دارای شفافیت خاص بوده، به طوری که نور از آن عبور میکرد و از این روی در گذشته میان این صندوق چراغی جای داشته که با درخشش آن ضریح

مطهر در حال هايي از شكوه و روحانيت قرار مي گرفت.

(منبع:Www.zigguratco.loxblog.com)